Literatura Andina

1. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Patan para, ujun rit´i.

2. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Munay qespe kanchapi, unancha sumaqta waymiyakamushan.

3. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Huk t´oqonta haykun, iskay t´oqonta lloqsinpun.

4. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Ñanpa hawanpi, ñanpa uranpi thanta machupayachakuna kashan.

5. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Q´ara qhatapi p´uku p´aqtirayamushan.

6. Imasmari, imasmari, imataq imataq

P´unchay panpa qhawa, tuta phaka qhawa.

7. Imasmari, imasmari, imataq imataq

P´asñawan maqt´awan wahanakushan kay chinpamanta haqay chinpaman.

8. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Hoq mach´aqway, manataq tukukuynin kanchu.

9. Imasmari, imasmari, imataq kanman

P´unchay aycha t´inpu, tuta q´ala manka.

10. Imasmari, imasmari, imataq

Yuraq qocha ukhumanta, q´ello q´arakuna laft´apakamushan.

11. Imasmari, imasmari, imataq

Aycha aycha pura; chhapu chhapu pura.

12. Imasmari, imasmari, imataq

Juanacha mast´an, Juanchataq k´utachinpacha.

13. Imasmari, imasmari, imataq

Ichhu t´iran t´iran; waka qatin qatin

14. Imasmari, imasmari, imataq imataq

Warmiq qhapaq t´oqon

15. Imasmari, imasmari, imataq imataq

Muyuspalla chichuyakuq

16. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Chaupi qhatapi, iskay mach´aypi ichhu kanasqa.

17. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Hoq munay sipas, ajau ajau, nispa hoq sayaq qhatata seqaykushan.

18. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Hathun orqopatamanta, munay anqhash asno waqayamushan.

19. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Taytan cornetero, maman tanborera.

20. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Patan atakau, ukhun añañau.

21. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Muyuspalla qolqe tariq.

22. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Agujay p´iuq, yaurillay p´iuq.

23. Imasmari, imasmari, imataq kanman

Ukhun yunka, patan puna.

24. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Ninriyuq nitaq michichu; pharpayuq nitaq urpichu.

25. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Hoq cuartel ukhupi ashkha soldadokuna, guerrapi kashanku.

26. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Hoq orqo qhepamanta, ashkha yuraq ovejakuna muyuyamushanku.

27. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Hoq munay anqhas lliqllapi t´anta phaqmirusqa.

28. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Kúmu k´umu machuchakuna torreta pirqayushan.

29. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Haqay chinpapi, puka umayuq soldadochakuna qati qati sayayushanku.

30. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Sikisapa sipas ñishuta waqachikun tukuymunasqarayku.

31. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Q´ello puka awapi, yuraq sipaskuna sayarayashanku.

32. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Huk´ucha uyacha nitaq huk´uchachu, qara ponchuyuq nitaq paracaidistachu.

33. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

P´itiy p´itiy señoriyakuna, monte monte orqota seqayushanku

34. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Haqay orqo qhepamanta nishuta qhawapakamun.

35. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Anqash unkhuñapi maná hank´a hich´arayashan.

36. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

T¨ohan nitaq balachu, yauran nitaq ninachu; k´anchan nitaq intichu

37. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Sapa tuta qaparispalla urayman tirayushan.

38. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Purin nitaq chakin kanchu, qaparin nitaq simin kanchu.

39. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Ñanpa uranpi, ñanpa hawanpi p´ukuchakuna p´aqchirayashan.

40. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Haqay qhatapi hoq wayna k´askarayamushan, yuraq kasunayuq, puka sansa umachayuq, q´ello punchuyuq, waqayukuspa.

41. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Uman q´apina, pupun kuchuna, sikin sunkhana.

42. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Rimaymanta tapukuqtiyki lliuta kutichisunki, nitaq taytachachu; wasiykipi kashan nitaq taytamamaykichu.

43. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Hoq uywa, q´ara nitaq llamachu, wari nitaq paqochachu, munay k´aspichakichakunayuq q´aytukunkacha rumiñawichataq.

44. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

Hoq yana thanta qaqaman chayan, unuman chayan manataq wañunchu hayk´aqpas.

45. Imasmari, imasmari, imataq Kankan

K´aspi chakicha, colchon q´epicha.

1. Molino
2. Qallu
3. Kalsona
4. puputi
5. hisp´ana hanq´ara
6. hak´aqllu
7. ñan
8. zapato
9. parako
10. ñawi
11. maran
12. ñaqch´a
13. ninri
14. pushka
15. senqa
16. hak´aqllu
17. campana
18. chiuchi
19. tunas
20. molino
21. challwa
22. pukuchu
23. huku
24. habas hank´a
25. waraqo
26. killa
27. ch´ullu ruwana
28. fósforo k´aspicha
29. cebolla
30. kiru
31. masok´ucha
32. sisichakuna
33. inti
34. ch´askakuna
35. relámpago
36. mayu
37. mayu
38. caballuq yupin
39. vela yauraq
40. violín
41. diccionario
42. vikuña
43. llanthu
44. oveja.

ATQWAN WALLATAWAN

 Hoq wallatas wawankunata orqon orqonta pusashasqa, hinaspas atoqwan tupasqa, chaysi atoqqa tapuyusqa, – imanaqtintaq wawaykikunari munay puka chakicha kamari?- nispa, chaysi wallataqa nin – noqaqa wathiata wayk´uruspan wawaykunata chaypi p´anparuni – nispa. Hinas atoqqa wawankuna munayta qhawayuyta munaspa, wallataq nisqanta qasqanta ruwarapuska, wathiyaruspas wawankunataqa ch´ulla ch´ullamanta winaykun, hinaspataqsi allinta q´asuyuspa p´anpaykun, chay unayninmanta kusisqa wathiataqa t´aqwiqtinsi, tarin wawankunataqa ruphasqata kama chaysi, atoqqa khuyayta waqayun, hinas talpaqta sonqon nanaqtin nin -llapan wallatatacha khunanqa mijuranpusaq- nispa, chaysi atoqqa, wallata mashkhaq puririn, hinas tarin qocha ujupi, llapallan wawantinta, hinaspas wallatata nin, -khunanqa mijurapusaykichá, imapaq wawaykunata sipichiwanki- nispa, hinas haykuyta munan, manas atinchu, chaymanta yuyayrukun -aswan kay qochata ujaspa ch´akirachisaq hinaspataq mijurapusaq wallatakunataqa- nispa, chaysi atoqqa laft´an, laft´an, laft´an, aswanmantataqsi wiqsan t´ojarapusqa; hinaspa atoq wañuyninta tarikapusqa.

ATOQWAN HUK´UCHAWAN

 Hoq jardineros munay jardinchanta ruwakusqa, imaymana mallkichakunayuqta, t´ikakunayuqta ima; chaysi hoq tutumantan qhawayunanpaqqa, wakin  t´ika k´uturusqa kapushasqa, hinas jardineroqa khuyayta waqaykun, mallkichantawan t´ikachantawan ima hap´iykuspas nin  –  imnaqtin?, imanaqtinmi sipirusunkiku?, qanqa kanki noqa kausachiqmi, ichaqay noqatapas sipiwashankuman hinamá kayqa kashan, yacharullasaqpunichá- nispa, chaysi ch´isiyaq tika mallkichankunataqa qhawarin, tutayaytaqa wasinman haykupuspas, mijuruspaqa puñupun, chaysi chay tutaqa mosqoyninwanraq musphan, t´ikachanmanta llakikusqanpi, hinas sapa riqch´aruspaqa qhawaq lloqsimun, manas imapas kanchu, soq soq soq… niqllatas uyarin; hinas illarimuqtinqa, t´ikakanchanman haykuqtinqa hoq t´ikachankunata wit´osqata tarillantaq, hinas khuyayta waqaykuspaqa wasinman apayuruspa hoq hallp´ayuq thanta mankaman churaykuspaqa nin – kayllapipas kusirichiwayraqyá chay sipiqniykichis hap´iramunaykama – nispa, chaysi ch´isiyaq imaymanata yuyayukun chay t´ikamallkichakuna sipiqta hap´irunanpaq, hinas inti watayllataña yuyayrukun – breyayqa kashantaq – nispa, hinas breamanta muñecota ruwarparin, chaytataqsi tutayayta, kushkan t´ika kanchanman sayarparichin; chayllas thaq puñukanpun, ñataq manchachiq kanña chaywan.

            Chayqa, huk´ucha kapusqa chay t´ika mallkichankuna k´utuqqa; hinas, huk´uchaqa t´oqonmanta tuta qhawaramuqtinqa, chay muñecotaqa rikurun, hinas nin – yau, jardineroq churinchá haqayqa riki – nispa, hinas kutiyapun, kushkan horamanta hinaqa lloqsimullantaqsi, hinas kaqllapi kashan, kutiyapuspaqa unayninmantaqa qhawaramullantaqsi, hinas kaqllapipuni kashan, manañas yarqayta ch´akiyta atipashanchu, hinas, kallpata hap´ispa – imapunitaq kanqari – nispa, lloqsirimun munayllata, t´oqon punkullapis muyukacharin, hinas manapuni kuyurinchu chay runachaqa, chaysi huk´uchaqa yarqaypa qatirisqan yuyayukun – aswan haqaywanqa maqanarakanpusaq huch´uyllamá kashanpas – nispa, chaysi huk´uchaqa munayllata achhuykun, hinas maqanakuyta munaspa nin – achhuykamuyá achhuykamuy maqanarakapusunchis – nispa, hinas mana achhuykuqtinqa, huk´ucha achhuykuspaqa saqman, hinas chay makinqa k´askarapun, hinas nin – kaykaq makiypin kallpaqa kashan – nispa, waqmantaqa saqmansi chayqa makinqa k´askarapullantaqsi, – kay chakiywan ichaqay q´oparachipusayki – nispa hayt´an, k´askarapullantaqsi, hoqkaq chakinpas kaqllatataqsi,  – kay soq´anay kashanraqmi – nispas soq´an chupanwanqa, k´askarapullantaqsi. Hinas huk´uchaqa k´askarayapushan; paqarisnintaqa jardinero hap´ipun brea muñecopi huk´uchata, hinaspas nin – qanma kasqanki, t´ikachaykuna wañuchiqqa, hkunanmi qanta kaqta soq´ashapalla sipipusayki – nispa, hinas huk´uchataqa breamanta urqoruspa wasin chinpa mallkiman t´eqeruspa nin – suyayway soq´anatan aparamusaq umanpi q´onpunchayuqta, chaywan soq´aspa sipinaypaq – nispa, chaysi, jaydineroq wasinman haykunan kamaqa – waooooooo! – nispa khuyayta waqayushan, hinallamansi, atoqqa chayninta purishasqa, hinas khuyakuspa huk´uchaman achhuykuspaqa nin – imanaqtintaq watarusunkikuri? – nispa, chaysi huk´uchaqa nin – jardineron ususiywan kasaranki nishawan, hinan mana munashanichu – nispa, chaysi warminero atoqqa nin – noqa, noqa kasarasaq ususinwanqa, wayqechallay kacharirusayki hinaspa qan wataruwanki – nispa, hinas huk´uchaqa kachariruchikuspa atoqta wataruspa pasakapun; hina qhepanmansi jardineroqa lloqsimun, hinas qaqllisparaq nin – najataq huk´ucha, khunantaq atoq, imaraqchá tukunki, ichaqay kaqllatachá soq´ayuspa yawartaraq ch´iukachimusayki – nispa, soq´ansi – chaytachu munaranki – nispa, hinas atoqqa qaparin – achhakhauuuuuu, ususiykiwan kasarasaqmiiiiiii! – nispa, wapuraqtaq, ususiywan kasarayta munasqankiraqtaq, aka kostal atoq – nispa, soq´allantaqsi, hinas khuyayta atoq waqaqtin, jardinero nin – amañan t´ika kancha mallkichaykunata wañuchinkichu, hoqpiqa wañuchisaykipunin soq´aspa – nispa; chaysi atoqqa talpaqta sonqon waqllirpariqtin huk´ucha mashkhaq chinkayapun – tarirapuspayqa mijurapullashaqñan – nispa.

Chaysi atoqqa mashkhashaspaqa hathun panpapi tarin, panpa t´oqoyushaqta, hinas atoqqa nin – khariraq q´otorapuwasqanki, mishk´i aychacha; khunanqa  mijupullasaykiñan ¡hauuu!, wiqsaypas ch´usaqmi kashan –nispas hanllarukun; – thaq niy wayqechay, yachallawaq imapaqsi kay hatún t´oqota ruwashani chayta -, imapaq ninsi atoqqa – kay ujupin pakakusaq, chhikachanmantawansi nina para chayanqa – nispas nin huk´uchaqa, hinas atoqqa nin -wayqechallay wayqecha, ama hina kaychu, noqataraq p´anparukuway, hatún kurkuytaqa manan pakayta atisaqchu,  ichaqay qanqa huch´uy  kurkuchaykitaqa may t´oqochapipas  pakarullankimá– nispa, – wayqechay kallaqtiykin pakasayki– ninraqtaqsi huk´uchaqa;  hinas atoqqa, suchuyun t´oqomanqa, huk´uchataqsi hoqmantaqa mallki raphichakunawanraq wisq´aykun t´oqotaqa, chaypa patanmantaqsi llaulli kiskakunawan ñit´ykachin, hinas unaychanmantaqa atoqqa nin –cheqaqtachu nina para chayashan makiyta hawaman orqorisaq– nispa, hinas makinta orqomuqtinqa, kiskaman tupaykun -achhakau!, achhakau!, cheqaqtamá nina paraqa chayashasqa-  nispa, unayninmantaqa kaqllataqsi  kashan, ancha unayninmantaqa kaqllataqsi, hinas p´anparayasqan qayllanmanqa, hoq pichinkucha waqakuspa achhuykun, hinas atoqqa chay ujumanta qaparimun, -waqey pichinkucha, tapurikusayki cheqaqtachu nina para chayashan- nispa, chaysi  pichinkuchaqa kutichin – manan nina paraqa chayanchu, aswanmi kiskakunawan p´anpasqa kashanki- nispa, hinas atoqqa mink´akamun- wayqecha, urpichallay, ama hina  kaychu, chay  kiskakunata orqorparipuway- nispa, chaysi atoqqa sonqonta nanachikusparaq t´oqomanta lloqsiramuspaqa nin, -knunan ichaqay, manañan panpachaymanchu huchankunata, mijurapusaqpunin kausasaqllata- nispa.

            Chaysi tarirun, mayu kirupi, qhawayushasqas uskhayllata unu ujuta, hinas atoqqa nin, -khunan isusi, manan ninaparan chayanqa niwaqñachu, mijupusaykichá riki- nispa, chaysi llukuchalla huk´uchaqa nin, -amaraq mijurushawaspa, qhawariy unu ujuta, chaypin kamushan hatunkaray ñujñu qonpo, sumaqma kamushan riki- nispa, chaysi, atoqpa siminqa misk ´illikuymanta unuyarinraq, hinaspas nin – wayqechay  imaynatan haqaymanta orqrusunman- nispa, chaysi huk´uchaqa nin, -unuta ch´akirachimusaq haqay wichaymanta, chayqa  orqoyta atisunchis riki- nispa, hinaspas atoqqa nin, -arí, ch´akirachimuy, ichaqay usqhayllatayá- nispa, hinas  huk´uchaqa waqmanta pasakapullantaq  atoqta q´otorospa. Chaysi atoqqa suyayushan -mayñataq  ch´akimunqari-  nispa, hinas unaynimantaqa mana  misk´illikuyta atipaspa, unu ujumanqa chinkaykun, hinas mana imatapas tarimunchu, chaysi ñak´ayraq lloqsimun, hinas lloqsipakamusqanpi wichayta qhawarirusqa, hinas killata rikurapusqa, -killaq  k´anchayninma unu ujumanta kutimushasqa, ¡supay  Huk´ ucha!, khuyayta, wat´atatayachispaychá mijuyapushasayki- nispa, chaysi tarirun qaqa sikipi tiyashaqta, hinas huk´uchachaqa qaqa ñit´iq tukun, mijuyrunan kashaqtinsi qaparin – ¡amaraq!,  kay orqon  pasayamuyta munashan, noqallañan hap´ishani, mijuruwanki chayqa iskayninchismi wañupusunchis, ama hina kaychu ñit´iysiway, utaq ñit´ishanaykikama khullu rumichakunanta aparamusaq, q´emiruspa ayqepunanchispaq- nispa, hinas usqhaylla atoqqa ñit´in orqotaqa, huk´uchachataqsi phawaylla puririn khullu rumi apamuq, hinas mana rikhurinpunchu, unayninmantaqa, ch´ullallata qaparispas -waqaq!- nispa p´itamun, hinas   mana orqoqa kuyurinpaschu -waqmanta q´otochikuni, khunan isusí mijurapullasaqñan- nispas masqhaq chinkayapullantaq,

            Hinas tarillantaq mayupatapi q´eshwa ruwashaqta, hinas huk´uchaqa manaraq achhuyrushaqtin usqhayllata nin, -imapaqsi kay q´eshwata ruwashani?-, imapaq! ninsi atoqqa – kay mayu chinpanaypaqya, chhikachanmantawansi, pacha k´unununuy kay chinpata chhafchirinqa, hinaspas q´ala wañupunqaku, haqay chinpapitaq ichaqay llapalla kausanqaku-nispa, chaysi atoqqa usqhayllata nin -imatapas qosaykin, noqatapuniraq  chinparachikuway, llukulla yanapayrusayki haqay chinpaman q´eshwa hap´ichiyta– nispa, chaysi atoqqa, purin q´eswanta chinpamanqa, hinas huk´uchaqa atoqpa purisqanman hina, yaqa kushkanpi kashaqtinqa q´eswata k´utuyta qallarin wit´orunankama, hinas atoqqa, mayuman urmayapun, p´ultin! nispa, chaysi uraynintaña atoqqa khuyayta lloqsiyamuspa, waqmanta huk´ucha mashkhaqqa chinkayullantaq.

            Hinas tarillantaq, hatunkaray llaulli kancha ruwashaqta, chaupinpi tiyanayuqta, chaysi huk´uchaqa ñaupaqta rimarin usqhayllaraq – atoq, kaypin kanqa hatunkaray q´ochurikuy, sumaq q´aspakunan hamunqa, aycha t´inpukuna ima, ¡achalau!, chaymi noqa mink´asqa tarikuni uña qenachay tukaykunaypaq, chaymi hoqmantaqa nishani, wayqey atoqqa hatunkaray qenantaqa waputachá tukaykunman nispa, ichachu munashawaq tukayta?– hinas atoqqa simipas unullaña nin –pasapullayña, noqaña tukapusaq, pasapullayña – nispa, chaysi huk´uchaqa lloqsiramuspaqa muyuriqmanta llaulli kanchataqa ninawan hap´iyachipun; hinas atoqqa nina chaupipi rikukapun, chaysi ch´ullallata qaparispa wichayninta t´iukamun, hinaspas huk´ucha mashkhaqqa chinkayullantaq.

            Hinas tarin, hoq wasi punkupi makichanta llaqwayukushaqta, hinas atoqqa nin – khunanqa mijupullasaykiñan, manañan maymanpas chinkawaqchu – nispa, hinas huk´uchaqa kutichin – wayqey, misk´i lawatanmijuramuni, manachu chaytaraq mijuramuwaq, chaymantataq noqata mijupuwanki – nispa, chaysi atoqqa nin – pusayuwayá, rikuchimuway – nispa, hinas huk´uchaqa wasi uhuman pusaykuspa lawa mankata rikuchin, hinas atoqqa umanta winaruspa mijuyushan, chaysi mijuyta tukuruqtinqa mana uman mankamanta lloqsipusqachu, chaysi atoqqa mankata umanmanta sik´ipayukushan, manapunis lloqsinchu, chaysi huk´uchataqa nin – qollotata haywarimuway – nispa, hinas huk´uchaqa oveja uchhachata haywarin, chaysi atoqqa nin – aswan maranta rikuyachiway – nispa, chaysi huk´uchaqa machupayachaq puñukusqanman achhuyachispa, machuchaq umanta hap´iykachin, hinas atoqqa mankata q´asun machuchaq umanman, chaysi machuchaqa riqch´aruspa – ima supaymi chay, saqra! – nispa, payachataqa nillantaqsi – mayqen inkaykin chay haykumun khuchi paya – nispa. Atoqtaqsi, umananayniyuq khuyayta chinkayapun, huk´uchataqsi, wasi qenpu t´oqoman suchuykapun.

KURAKA

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin hathun kayniyki,

maypin ch´ila sayayniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin khuyaq sonqoyki,

maypin k´umuykuq sonqoyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin allin khawariyniyki,

maypin sumaq kausayniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin hathun rimayniyki,

maypin manchay puriyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin p´iqeña kayniyki,

maypin ñaupaqta kallpa churayniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin usqhaylla puriyniyki,

maypin ñaupachakuyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin wayllukuq hina khaqariyniyki,

maypin k´anchaq hina asirikuyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin misk´I simi rimayniyki,

maypin misk´I sonqo kamachikuyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin llaqtanchis t´ikarichiyniyki,

maypin llaqatanchis llanllariichiyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

maypin pachamama yupaychayniyki,

maypin apukuna t´inkariyniyki.

Llaqta kamachiq,

Kuraka;

usqhaylla kutimuy,

munakusqayki wawaykikunan,

khuyayta ñak´arishayku.

QHESWA RIMAYNINCHIS

Sonqonchisman chayaq, rimaykunaqa;

nunanchis kusirichiq, rimaykunaqa;

qheswa simi rimayninchismanta,

hamuq rimaykunan.

Sumaq kamachiq hina rimayqa,

munakuq hina rimayqa,

ama k´iriq hina rimayqa;

qheswa siminchispin tarikushan.

Wayllukuq rimaykunaqa,

ayninakuq rimaykunaqa,

kusisami rimaykunaqa;

qheswa simi ujumantan phutumushan.

Hathun kamachikuyqa,

sumaq rimanakuyqa,

allin ruwayqa,

imapas qhawarinakuyqa,

lliu ruwaykuna qhawariyqa;

qheswa simillanchispitaqmi kashan.

Qheswa simiqa ñishu misk´in,

ima misk´ichiqkunamantapas;

qheswa simiqa qhapaqmi,

hoq rimaykunamantaqa;

qheswa simillapitaqmi tarikun,

inkakunaq qhapaq yachayninkupas.

Allin qollana kayqa,

allin uyariq kayqa,

allin rimanakuq kayqa;

rimayllanchispitaqmi kashan.

Rimayninchiswan paqarichisqan machupicchuqa,

rimayninchiswan ruwasqan ollantaytanboqa,

rimayninchiswan perqasqan saqsaywamanqa;

rimayninchiswan mirachisqataqmi Tawantinsuyupas.